काठमाडौं — नेपालमा प्रत्येक वर्ष विकास योजना बन्छ, सुशासन घोषणा गरिन्छ । समग्रमा दर्जनौं नीति तय हुन्छन्, तर नीतिबमोजिमका नतिजा भने निराशाजनक देखिन्छ ।

यो अवस्थालाई सामान्यतया संस्थागत कमजोरी, राजनीतिक अस्थिरता, स्रोत अभाव वा कार्यान्वयनको अक्षमता भनेर बुझिन्छ । तर, त्योभन्दा पनि गहिरो तहमा एउटा यथार्थ लुकेको छ, जुन विषयमा सार्वजनिक छलफलमा खासै विमर्श हुँदैन । त्यो विषय हो — हाम्रो सामाजिक मानसिकता ।

जस्तो उपलब्धि हासिल गर्ने र संघर्ष गर्नेलाई प्रशंसा गर्नुको साटो निन्दा गरिन्छ, प्रश्न गरिन्छ र निसाना बनाइन्छ । नेपालजस्तो मुलुकमा सरकारको असफलता केवल प्रणालीगत वा संरचनागत कमजोरीको उपज मात्रै होइन । यो हाम्रो सोच, प्रवृत्ति र दृष्टिकोणसँग पनि गहिरो रूपमा गाँसिएको छ ।

जब समाजमा ‘सफलता’ शंकाको विषय हुन्छ र ‘असफलता’ सहानुभूति, तब त्यहाँ न नीति टिक्छ, न नेतृत्व बन्छ । हाम्रो समाजमा एउटा मौन तर गम्भीर प्रवृत्ति छ — जो व्यक्ति सिर्जना गर्छ, संघर्षले अघि बढ्छ, ऊमाथि प्रशंसा होइन, केवल शंका गरिन्छ ।

उसको मिहिनेतभन्दा पहिले ‘कमाइको स्रोत’ र ‘सफलताको राज’ खोजिन्छ । सफलतासँग जोडिएको पहिलो प्रश्न हुन्छ — “कसरी सम्भव भयो?”, “के यो ठगी त होइन?”, “ऊ पावर चलाएर आएको त होइन?”, वा “यो कालो धन हो कि?” ।

शंका भरिएको दृष्टिकोणले व्यक्ति मात्रै होइन, संस्था पनि कमजोर बनाउँछ । आम मिहिनेत गर्ने पुस्ता यस्ता क्रियाकलापबाट आजित बन्छन् । सरकारले कुनै पनि सकारात्मक नीति ल्याउँदा त्यसमा सफल भएका व्यक्तिलाई नै ‘विशेष पहुँच’ को आरोप लगाएर समाजले खलनायक बनाउँछ । बाँकी इच्छुक युवा प्रयास गर्नै डराउँछन् । उनीहरू अवसर उपयोग होइन, बाहिरिने बाटो रोज्छन् र प्रायः विदेशिन तयार हुन्छन् ।

यस्तो बेला सरकारले जति नै सक्षम नीति बनाओस्, त्यो कार्यान्वयनको चरणमा पुगेपछि सामाजिक अस्वीकारको सिकार बन्छ । किनभने जुन समाजमा उपलब्धिको सम्मान हुँदैन र सिर्जनशीलताभन्दा सस्तो आलोचना लोकप्रिय हुन्छ, त्यहाँ नीतिको आधार नै कमजोर हुन्छ ।

कुनै पनि नीति सफल हुन तीन तह पार गर्नुपर्छ — नीति बनाउनेको इमानदारी, कार्यान्वयन गर्ने संयन्त्रको दक्षता र समाजको समर्थन । नेपालमा धेरैजसो बहस पहिलो दुई पक्षमा केन्द्रित हुन्छ, तर तेस्रो पक्ष अर्थात् नागरिक समाजको भूमिका प्रायः ओझेल पर्छ । यद्यपि, यही तेस्रो पक्ष नै हो — नीति सफल बनाउने कि असफल भन्ने निर्णायक शक्ति ।

समस्या के हो भने, हाम्रो समाजले प्रयासभन्दा परिणामका आधारमा मूल्यांकन गर्छ । र, त्यो परिणाम सकारात्मक भए, त्यसलाई स्वीकार गर्नुको सट्टा उल्टै विरोध गर्ने बाटो खोजिन्छ । काम गर्ने शंकामा पर्छ र जसले केही गर्दैन, उसलाई सहानुभूतिपूर्ण नजरले हेरिन्छ ।

यस्तो प्रवृत्तिले ‘काम गर्ने’ संस्कृति होइन, ‘गुनासो गर्ने’ मनोवृत्तिलाई संस्थागत गरेको छ । नेतृत्वमाथि शंका गर्नु स्वाभाविकै हो, तर हरेक सफलताका पछाडि षड्यन्त्रको कथा बुनिनु खतरनाक हुन्छ । यसले समाजमा निराशा फैलाउँछ, ऊर्जा मार्छ र हिम्मत गर्नेहरू हतोत्साहित हुन्छन् ।

नेपालमा राजनीतिक नेतृत्वले बारम्बार असफलता भोग्नुका पछाडि तिनको असक्षमता मात्रै होइन, जनताको दृष्टिकोण पनि एक हदसम्म जिम्मेवार छ । जब हामी ‘काम गर्ने’ भन्दा ‘चर्चा हुने’ लाई महत्त्व दिन्छौं, तब सत्तामा रहेकाहरू काम गर्नुको सट्टा ‘देखिन’ मात्रै खोज्छन् ।

वास्तविक विकास तब सम्भव हुन्छ, जब प्रयासकर्तालाई प्रोत्साहन गरिन्छ, सिर्जनशीलता सम्मानित हुन्छ र सफलतालाई प्रेरणाका रूपमा ग्रहण गरिन्छ । हामी ‘नीति सुधार’ को कुरा गर्छौं, तर अब ‘सोच सुधार’ को बहस पनि आवश्यक छ ।